WITCH-Czarodziejki Wielkiej Sieci

Tańcz mała

Stany Zjednoczone, Stany Zjednoczone Ameryki, USA (ang.: United States, United States of America, w skrócie: US, USA) – państwo położone w Ameryce Północnej. Graniczy z Kanadą od północy i Meksykiem od południa; od wschodu granicę kraju stanowi Ocean Atlantycki, od północnego wschodu Ocean Arktyczny, a od zachodu Ocean Spokojny. Trzecie państwo świata pod względem terytorium (po Rosji i Kanadzie) oraz trzecie pod względem liczby ludności (po Chinach i Indiach)[1].

W skład terytorium USA wchodzą jeszcze pozastanowe wyspy na Pacyfiku (Baker, Guam, Howland, Jarvis, Johnston, Kingman, Mariany Północne, Midway Palmyra, Samoa Amerykańskie, Wake) i na Atlantyku (Amerykańskie Wyspy Dziewicze, Navassa, Portoryko). Największa z nich to Portoryko, formalnie, państwo stowarzyszone z USA.
Spis treści
[ukryj]

* 1 Historia
o 1.1 Rys naświetlający
o 1.2 Europejskie początki
o 1.3 Konflikty kolonistów z władzami Anglii
o 1.4 Rozwój terytorialny i polityka zagraniczna
o 1.5 Wojna brytyjsko-amerykańska
o 1.6 Dalsza ekspansja terytorialna i ogłoszenie izolacjonizmu
o 1.7 Rozwój gospodarczy
o 1.8 Indianie
o 1.9 Wojna secesyjna
o 1.10 Izolacjonizm
o 1.11 Początek XX wieku
o 1.12 Prezydentury Williama McKinleya i Theodore Roosevelta
o 1.13 I wojna światowa
o 1.14 Lata międzywojenne
o 1.15 Wielki kryzys
o 1.16 New Deal
o 1.17 Potwierdzenie izolacjonizmu
o 1.18 II wojna światowa
o 1.19 Po II wojnie światowej
o 1.20 Polityka "powstrzymywania" i "maccartyzm"
o 1.21 Prezydentura Eisenhowera
o 1.22 Prezydentura Kennedy'ego
o 1.23 Lata 60.
o 1.24 Lata 70.
o 1.25 Lata 80.
o 1.26 Lata 90.
o 1.27 Wojna z terroryzmem
* 2 Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki
* 3 Geografia
o 3.1 Informacje ogólne
o 3.2 Klimat
o 3.3 Ukształtowanie powierzchni
o 3.4 Zasoby naturalne
o 3.5 Naturalne zagrożenia
* 4 Ustrój polityczny
o 4.1 Podział władzy
o 4.2 Partie polityczne
o 4.3 Przestrzeganie praw i swobód
+ 4.3.1 Freedom in the World 2005
+ 4.3.2 Wolność prasy i mediów
+ 4.3.3 System karny
o 4.4 Podział terytorialny
+ 4.4.1 Stany
+ 4.4.2 Terytoria zależne
* 5 Demografia
* 6 Kultura
o 6.1 Literatura
o 6.2 Muzyka
o 6.3 Film
o 6.4 Stany Zjednoczone a wolnomularstwo
* 7 Język
* 8 Religia
* 9 Transport
* 10 Gospodarka
o 10.1 Rys ogólny
o 10.2 Polityka podatkowa
o 10.3 Odpłatność usług
o 10.4 Rys przemysłowy
o 10.5 Produkcja żywności
o 10.6 Nagminne wady odżywiania
o 10.7 Dane z 2006
* 11 Szkolnictwo
* 12 Biblioteki
* 13 Służba zdrowia
* 14 Siły zbrojne
* 15 Media
* 16 Rankingi międzynarodowe
* 17 Zobacz też
* 18 Przypisy
* 19 Bibliografia
* 20 Linki zewnętrzne

Historia [edytuj]
Petroglify Una Vida w Chaco Culture National Historical Park, kultura Anasazi (I w. p.n.e. do końca XIII wieku n.e.)
Zobacz więcej w osobnym artykule: L'Anse aux Meadows.
Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki.
Zobacz więcej w osobnym artykule: Rewolucja amerykańska.

Rys naświetlający [edytuj]

Rozmaite językowo i kulturowo, wojujące pomiędzy sobą ludy tubylczych Amerykanów, w tym stosunkowo mniej rozszczepieni Inuit, zamieszkiwały obszary dzisiejszych Stanów Zjednoczonych przez co najmniej ostatnie 20 000 lat. Przed przybyciem Europejczyków, i co za tym idzie, sprowadzeniu siłowo przez nich na te ziemie pojmanych w Afryce Zachodniej i zniewolonych Afrykanów do pracy na plantacjach, populacja autochtonów stanowiła grubo ponad milion mieszkańców. Wskutek ścierania się z technologicznie bardziej zabójczą imigracją Europejczyków, populacja tubylcza poddana była chronicznym działaniom wojennym, kulturowo wyniszczającym. W wyniku została sprowadzona do znikomego ułamka nowej całości. Murzyni zaś, pierwotnie niewolnicy, wskutek krwawej wojny secesyjnej w latach 60. XIX wieku i wygranej przez przeciwników niewolnictwa zostali uwolnieni. Proces ich integracji społecznej, jak i Indian, nadal trwa.

Dziś USA jest zarówno po części wymieszanym kulturowo, etnicznie, religijnie i obyczajowo krajem. Z drugiej strony, jest także głęboko miejscami spolaryzowanym, podzielonym politycznie, etnicznie, ekonomicznie i obyczajowo państwem. Jest to obecnie kraj o populacji liczącej ponad 305 mln ludzi z tendencją wzrostową, nacechowany dużym wzrostem imigracji (legalnej i nielegalnej), szczególnie z sąsiedniego Meksyku. Nadal tu niektóre przetrwałe społeczności Indian utrzymują odrębność kulturowo-narodowościową (Lakotowie, Hopi). Wielu Indian służy czy służyło w siłach zbrojnych USA (np. Nawahowie służący podczas II wojny światowej jako Indiańscy szyfranci). We wielu środowiskach o odosobnionym charakterze etnicznym, imigranci czy rodzimi obywatele w dużej mierze utożsamiają się z etnicznością przodków, jednak nie jest to krajową normą społeczną.

Dla naświetlenia zmian historycznych: W 2008, kandydatem na prezydenta USA jest urodzony w stanie Hawaje Afroamerykanin Barack Obama, który jednak nie jest potomkiem niewolnika, ponieważ jego ojcem był kenijski student zagraniczny, który przyjechał do USA na Hawaje na studia. Matką kandydata Obamy była biała kobieta ze stanu Kansas, studentka na Hawajach, tamże osiadła i zamężna ponownie z innym studentem, Indonezyjczykiem, emigrująca czasowo do muzułmańskiej Indonezji. Obama i jego rodzina przemieszczali się z matką. Przyszły senator USA Obama po raz pierwszy spotkał się z rasizmem nie na rodzimych Hawajach, lecz uczęszczając do szkoły publicznej w Dżakarcie – ze strony indonezyjskich dzieci.

Europejskie początki [edytuj]
Inscenizacja z 2000 przybycia Wikingów do zatoki w L'Anse aux Meadows w "Winlandii" (Nowej Fundlandii, ok. 1000)
St. Augustine na Florydzie, wieża dzwonnicza fortu murowanego z lat 90. XVI w. Miasto jest najstarszą przetrwałą osadą Europejczyków na terenie USA (1595)

Pierwsi Europejczycy prawdopodobnie dotarli na obrzeża Stanów Zjednoczonych ok. 1000. Byli to Wikingowie, a ściślej, Islandczycy, którzy wpierw zostali banitami wydalonymi do Grenlandii, lub byli to ich potomkowie. Znalezisko archeologiczne w postaci kilkuletniej osady Wikingów z szeregiem domostw odkryto w latach 60. XX wieku na samym skraju północnej Nowej Fundlandii w L'Anse aux Meadows. Archeolodzy skandynawscy szukali go na podstawie dokładnych chronologii i opisów w sagach islandzkich, pierwotnie przekazywanych tradycją ustną. Miejsce to, po pieczołowitej rekonstrukcji i budowie przeszklonego nowoczesnego muzeum, zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Zagadnieniem obecnie badanym, aczkolwiek nadal nieustalonym, jest gdzie konkretnie ci Wikingowie, korzystający z L'Ans Aux Meadows, zapuścili się dalej na południe wzdłuż wybrzeża Atlantyku, czy w głąb kontynentu pobliskim wielkim ujściem Rzeki Świętego Wawrzyńca.

Dopiero jakieś 500 lat później, wyprawa Krzysztofa Kolumba zawitała na plaże Portoryko w 1492. W prawie tym samym czasie (1497, 1498), Giovanni Caboto (John Cabot), wenecki żeglarz włoskiego pochodzenia w służbie króla Anglii, opływał kanadyjskie i amerykańskie wybrzeża, szukając Przejścia Północno-Zachodniego do Indii, zawitawszy m.in. na ląd w dzisiejszym stanie Maine, lecz ginąc na morzu w drodze powrotnej, opodal Islandii. Nie mniej, jego żegluga stała się podstawą prawną roszczeń Anglii do ziem Ameryki Północnej, w tym obszarów po części stanowiących Wybrzeże Wschodnie dzisiejszego terytorium USA. Niedługo potem, w 1542, Kalifornia została "odkryta" przez żeglarza portugalskiego Juana Rodrígueza Cabrillo, który analogicznie do Cabota służył królowi Hiszpanii. Oczywiście, kraina ta była ludnie zamieszkana przez rozmaitych Indian.

W 1565 Hiszpanie ustanowili St. Augustine na Florydzie, pierwszą przetrwałą do dziś osadę Europejczyków na terenie USA. Przez następne 235 lat była stolicą hiszpańskiej Florydy.

Natomiast pierwsi koloniści z Anglii, o stosunkowo trwałej osadzie na obszarze Stanów Zjednoczonych, rozpoczęli ufortyfikowaną kolonię Jamestown (Wirginia) w 1607. Jednak osada ta, podatna na ataki Indian i głodowanie, nie przetrwała i została ostatecznie po latach ewakuowana.

Nieco późniejsi koloniści z Anglii, których osada jednak przetrwała i dała początek anglojęzycznej kulturze USA w postaci obecnej, to Purytanie, protestanccy uchodźcy na tle religijnym, przybyli w okolice dzisiejszego nadmorskiego Plymouth (Massachusetts) w 1620 na statku "Mayflower".

Konflikty kolonistów z władzami Anglii [edytuj]
Rycina Paula Revere
Współczesna replika statku, na którym miało miejsce "Boston Tea Party" (herbatka bostońska), zakotwiczona na stałe jako muzeum w Bostonie

Większością kolonii zarządzali wtedy specjalnie przysłani z Anglii gubernatorzy, przeważnie niezwiązani z lokalnymi społecznościami. Jednocześnie rozwijały się jednak lokalne samorządy, które dążyły do uzyskania większej niezależności od metropolii. Wyrazem tego był np. Kongres z Albany. Tymczasem Anglia traktowała swe zamorskie posiadłości jako rynek zbytu i źródło surowców. Nie było zgody na powstawanie manufaktur, co nie poprawiało nastrojów wśród kolonistów. Akty Nawigacyjne, czyli ustawy mające za zadanie ochronę angielskich posiadłości przed konkurencją innych mocarstw kolonialnych dokładnie regulowały, które towary mogą być produkowane w koloniach, a które muszą być sprowadzane z Europy.

Działania zbrojne w czasie brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami spowodowały dodatkowe chęci władz do nowego rodzaju opodatkowania ludności. W 1765 wprowadzono tak zwaną opłatę stemplową. Wywołało to wzburzenie mieszkańców, gdyż uważali oni za niesprawiedliwy obowiązek płacenia podatków do wspólnej kasy, przy jednoczesnym braku swej reprezentacji w parlamencie. Ogłoszono nawet bojkot angielskich towarów, co spowodowało chwilowe ustępstwa rządu, jednak stało się jasne, że bez radykalnej zmiany obecnego stanu, ponowny konflikt pozostawał kwestią czasu.

W 1770 przeciwko nowym cłom zaprotestowali mieszkańcy Bostonu. Protestujący tłum został ostrzelany przez wojsko, a całe wydarzenie przeszło do świadomości kolonistów jako masakra bostońska. W 1773 Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska otrzymała od rządu prawo do sprzedaży herbaty amerykańskim koloniom z pominięciem ceł i podatków, co wyraźnie uderzało w lokalnych importerów tego produktu. W odpowiedzi kilkudziesięciu członków konspiracyjnej organizacji Synowie Wolności, tuż po przypłynięciu transportu herbaty do portu w Bostonie wdarło się na pokład statku (przebrani za Indian) i cały ładunek zniszczono. Zajście nazwano ironicznie herbatką bostońską. Reakcją brytyjską było zamknięcie bostońskiego portu, co spowodowało zakłócenia handlu w regionie. Nastroje społeczne uległy radykalizacji, a zwołany w 1774 I Kongres Kontynentalny podjął decyzję do przygotowania zbrojnego wystąpienia, usiłując jednak nadal prowadzić rokowania ze stroną brytyjską.

Polityka prowadzona przez Wielką Brytanię, zwłaszcza w latach 60. i 70. XVIII wieku oraz szerzące się idee oświeceniowe dokonały gruntownej zmiany w społeczeństwie kolonistów. Przestawali być już poddanymi brytyjskimi i jawnie zaczęli dążyć do niezależności. Zachodzące w tym czasie procesy i wydarzenia tego okresu zwane są rewolucją amerykańską. 19 kwietnia 1775 doszło do pierwszej konfrontacji zbrojnej sił kolonistów z armią brytyjską – bitwy pod Lexington.

Rozwój terytorialny i polityka zagraniczna [edytuj]
Dziewczyna z plemienia Arikara. Sepia, 1909. Z tomu nr 5 kolekcji "The North American Indian" 2228 fotografii Indian autorstwa Edward S. Curtis. W zbiorach cyfrowych Library of Congress Arikara nietypowo uprawiali rolę, zamieszkując preryjne okolice koryta Missouri, właśnie na terytorium zakupionym od Francji

Pomimo licznych kłopotów wewnętrznych, Stany Zjednoczone z powodzeniem rozszerzały swoje terytorium – w 1803 Thomas Jefferson odkupił francuską Luizjanę od Napoleona, co niemal dwukrotnie zwiększyło terytorium kraju. Ponadto w 1818 udało się uzyskać Terytorium Dakoty.

Wojna brytyjsko-amerykańska [edytuj]
Zobacz więcej w osobnym artykule: wojna brytyjsko-amerykańska.

W 1812 wybuchł kolejny spór brytyjsko-amerykański. Zarzewiem konfliktu stało się pogranicze kanadyjskie oraz spór związany z blokadą handlową stosowaną przez Brytyjczyków wobec napoleońskiej Francji. Anglia wykorzystała pretekst, by podjąć zbrojną próbę przywrócenia statusu kolonialnego Stanów Zjednoczonych, ale bez skutku. Wojna brytyjsko-amerykańska zakończyła się traktatem gandawskim z 1814, w zasadzie nie przynosząc wymiernych korzyści żadnej ze stron. W końcowej fazie jednak przewaga militarna była po stronie amerykańskiej, co zapoczątkowało budowę mitu o niezwyciężonej armii. Było to także dodatkowym czynnikiem w procesie formowania się narodu amerykańskiego. Konsekwencją konfliktu było także podpisanie ugody Rusha-Bagota z 1817, dotyczącej demilitaryzacji strefy nadgranicznej oraz konwencja z 1818 dotycząca regulacji granic.

Dalsza ekspansja terytorialna i ogłoszenie izolacjonizmu [edytuj]
Flaga Nowej Hiszpanii

W 1821 kolejny prezydent USA, James Monroe, doprowadził do uzyskania hiszpańskiej Florydy, co było kolejnym krokiem w umacnianiu pozycji państwa jako najsilniejszego gracza na kontynencie. W 1823 prezydent Monroe ogłosił opracowaną przez ówczesnego sekretarza stanu, Johna Quincy'ego Adamsa, tzw. Doktrynę Monroe'a zakładającą dążenie do powstrzymania europejskiej ekspansji na całym kontynencie amerykańskim w zamian za brak ingerencji USA w sprawy Europy. Oznaczało to początek długiej epoki w dziejach amerykańskiej polityki zagranicznej – okresu izolacjonizmu

W tym czasie koloniści osiedlali się także na terenach niepodległego od 1821 Meksyku, szczególnie na terenie Teksasu. Władze tego kraju odmawiały jednak przyznania praw politycznych mieszkańcom tej prowincji, co doprowadziło do formowania się ruchu oporu. Mieszkańcy wykorzystując anarchię i wojny domowe nękające Meksyk proklamowali w 1836 Republikę Teksasu, a w 1845 ogłosili przyłączenie do USA jako 28. stan. Spowodowało to wybuch wojny amerykańsko-meksykańskiej, trwającej w latach 1846-1848. W jej wyniku Meksyk utracił także tereny dzisiejszych Nowego Meksyku i Kalifornii, które łącznie z Teksasem stanowiły przed wojną połowę jego obszaru.

Tymczasem w 1846 USA uzyskały brytyjski Oregon, a w 1867 dokonały ostatniego nabytku na kontynencie kupując od Cara rosyjską Alaskę za śmiesznie niską sumę 7 mln dolarów. Ogółem powierzchnia Stanów Zjednoczonych wzrosła w XIX wieku sześciokrotnie.

Rozwój gospodarczy [edytuj]

Liberalne zasady rządzące gospodarką amerykańską skutkowały jej gwałtownym rozwojem, Powszechne prawo wyborcze dla białych i liczne wolności polityczne przyczyniały się do wzmożonego napływu osadników z Europy. Zakładali oni dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwa, zachowując przy tym etos pracy, wytrwałości i oszczędności. Udział Stanów Zjednoczonych w produkcji światowej wzrósł z poziomu 7% w 1840 do 23,3% w 1870. Powszechnie wprowadzano nowe urządzenia, np. kombajny. Jednak coraz bardziej uwidaczniał się podział na dwie strefy gospodarcze – przemysłową i zurbanizowaną Północ oraz rolnicze Południe, gdzie na plantacjach masowo wykorzystywano pracę niewolników uprowadzonych w Zachodniej Afryce.

Indianie [edytuj]
Zobacz więcej w osobnym artykule: Indianie Ameryki Północnej.
Indianie w Ameryce Płn. w XVII wieku – część wschodnia

Na początku XIX wieku w Ameryce Północnej żyło ok. 1 mln Indian, utrzymujących się głównie z łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa lub rolnictwa. Postępujący proces osadnictwa białych oznaczał dla tubylców groźbę utraty macierzystych terenów. Podzieleni na niewielkie, słabe militarnie, ekonomicznie i politycznie plemiona, tubylcy stopniowo ulegali cywilizacyjnej przewadze europejskich kolonizatorów. Ekspansja osadnicza na zachód doprowadziła do szybkiego skurczenia się indiańskich terenów łowieckich i wytępienia stad bizonów, będących dotychczas podstawą utrzymania dla wielu plemion na prerii. Kolejnym zagrożeniem dla Indian były nieznane im uprzednio choroby, takie jak ospa, oraz częste przypadki popadania w uzależnienie od alkoholu dostarczanego przez białych. Część Indian decydowała się na podjęcie walki zbrojnej, lecz nie miała ona szansy powodzenia w walce z regularną i dobrze uzbrojoną armią USA. Wielu poległo też w podsycanych przez kolonizatorów wojnach międzyplemiennych. Ocalałych Indian osiedlano w niewielkich rezerwatach, ulokowanych głównie na nieużytkach, w tym na specjalnie utworzonym Terytorium Indiańskim (w dzisiejszej Oklahomie). Konflikty władz państwowych z Indianami przeszły do historii pod nazwą wojen z Indianami. Wojny te ustały dopiero pod koniec XIX wieku, a krótko potem liczebność Indian w Stanach Zjednoczonych osiągnęła minimum. Stopniowy wzrost liczby Indian i poziomu ich życia nastąpił dopiero w latach dwudziestych i trzydziestych – po tym jak w 1924 roku wszystkim tubylczym Amerykanom przyznano obywatelstwo amerykańskie, a w 1934 roku ustawa o reorganizacji Indian (ang. Indian Reorganization Act) usankcjonowała ich prawo tubylczych plemion do autonomii i rozwoju w ramach demokratycznych struktur. W 1944 roku powstał Krajowy Kongres Indian Amerykańskich (NCAI), największa dziś organizacja amerykańskich Indian, a w latach 60. i 70. XX wieku miał miejsce szczyt panindiańskiego społeczno-politycznego, kulturowego i religijnego odrodzenia tubylczych Amerykanów, zapoczątkowany przez AIM i inne organizacje młodego pokolenia miejskich Indian.

Wojna secesyjna [edytuj]
Zobacz więcej w osobnym artykule: wojna secesyjna.
Bitwa pod Gettysburgiem podczas wojny secesyjnej

W tym czasie zaostrzyły się przeciwieństwa pomiędzy Północą, a Południem, które zogniskowały się na kwestii murzyńskiej. Wywoływało to kryzysy polityczne, powstał ruch abolicjonistyczny. Próbowano zawierać różne ugody (m.in. kompromis Missouri w 1820, kompromis w 1850, ustawa Kansas-Nebraska z 1854) jednak nie przynosiły one rezultatów. Przeciwnicy niewolnictwa skonsolidowali się po skazaniu na śmierć i straceniu w 1859 abolicjonisty Johna Browna, który próbował wywołać powstanie murzyńskie.

Wybór przeciwnika niewolnictwa, Republikanina Abrahama Lincolna na prezydenta w 1860 spowodował wystąpienie 11 stanów południowych (pod przewodnictwem Karoliny Północnej) z Unii (24 podtrzymały lojalnie Unię). Stany te utworzyły następnie Skonfederowane Stany Ameryki, zwane Konfederacją, w odróżnieniu od Unii. Krwawa wojna secesyjna trwała do 1865, pokonania militarnego Konfederacji i spustoszenia Południa. Okres polityczno-ekonomiczny w historii USA po tej wojnie jest znany jako Rekonstrukcja USA.

Izolacjonizm [edytuj]

Kolejni prezydenci wzorem Monroe uważali, że należy zamknąć Amerykę przed wpływami Europy i wynieść Stany Zjednoczone do roli arbitra pomiędzy wszystkimi krajami Nowego Świata. Doktryna ta jest znana jako izolacjonizm. Praktyczną realizacją tej doktryny było sprzeciwianie się utworzeniu Cesarstwa Meksykańskiego przez Napoleona III, odkupienie od Rosji w 1867 Alaski, arbitraż prezydenta Grovera Clevelanda w sporze pomiędzy Wenezuelą i Gujaną Brytyjską. Stany Zjednoczone zaczęły prowadzić politykę imperialną w stosunku do mniejszych krajów kontynentu amerykańskiego. Za prezydentury Williama McKinleya, Stany Zjednoczone stoczyły wojnę kolonialną z Hiszpanią, w wyniku której zdobyły w 1898 Kubę i Portoryko na Karaibach, jak i Filipiny i Guam na odległym Pacyfiku.

Początek XX wieku [edytuj]

W ciągu kilkudziesięciu kolejnych lat po zakończeniu wojny domowej, USA rozwinęły się w największą potęgę przemysłową świata. Przyłączono 17 państw-terytoriów, które stały się nowymi stanami USA. Jako ostatnie zostały wchłonięte: Nowy Meksyk i suwerenne dotąd państwa- Oklahoma w 1907 oraz Arizona w 1912. Rozwinięto połączenia kolejowe; dzięki nim połączono brzegi obu oceanów. W gospodarce zaczęto stosować na szeroką skalę energię elektryczną i silniki spalinowe. Szybko zaczęła rozwijać się motoryzacja, m.in. dzięki zakładom Henry Forda, przyczyniając się do rozwoju kraju. Powstały pierwsze gigantyczne korporacje produkujące m.in. stal, maszyny, okręty. Rozwinął się przemysł naftowy, chemiczny, bawełniany, rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego.

Dzięki szybkiemu rozwojowi gospodarczemu i technologicznemu powstały wielkie fortuny: J. P. Morgana, Johna D. Rockefellera, Andrew Carnegiego. Wzrost gospodarczy w tym okresie przekraczał 10%. Korzystając z kłopotów Wielkiej Brytanii w Wojnie Burskiej w Afryce Południowej, Stany Zjednoczone zmonopolizowały budowę Kanału Panamskiego (Traktat Claytona-Bulwera). Budowę rozpoczęto 1850 i zakończono w 1914.

Prezydentury Williama McKinleya i Theodore Roosevelta [edytuj]

Przez pośrednictwo w wojnie rosyjsko-japońskiej i udział w konferencji w Algeciras weszły Stany Zjednoczone do polityki międzynarodowej jako równorzędny partner mocarstw europejskich. W polityce wewnętrznej wykrystalizował się podział na Republikanów i Demokratów. Dojście do władzy jednego ze stronnictw powodowało zazwyczaj zmianę całej polityki państwowej, oraz zmianę personelu na stanowiskach od najwyższych do najniższych. Ważniejszymi momentami w rozwoju wewnętrznym było wprowadzenie ceł ochronnych na wyroby przemysłowe przez prezydenta Williama McKinleya w 1890, wysiłki prezydenta Theodore Roosevelta w kierunku zwalczania korupcji i rządów bogaczy, a także prawo wprowadzone przez Wilsona dotyczące reformy celnej, prawa wyborczego kobiet i prohibicji alkoholowej (która wbrew zamierzeniu pomysłodawców spowodowała rozwój przestępczości).

I wojna światowa [edytuj]
Delegacja USA na konferencję pokojową
Zobacz więcej w osobnym artykule: I wojna światowa.
Alianckie bombowce

Silna pozycja polityczna i gospodarcza Stanów Zjednoczonych zapewniła im decydujący udział w I wojnie światowej. W pierwszych jej latach prezydent Wilson przestrzegał zasady nieinterweniowania w konflikt europejski i próbował pogodzić zwaśnione strony, jednak gdy Niemcy ogłosiły nieograniczoną wojnę podwodną, USA wypowiedziały im wojnę 6 kwietnia 1917. Szybko zmobilizowano około 4 milionów żołnierzy i wybudowano flotę. Wysłanie korpusu interwencyjnego do Francji spowodowało wygraną ententy.

Wilson miał duży wkład w opracowanie traktatu pokojowego. Ogłosił tzw. 14 punktów Wilsona, które stały się podstawą traktatu wersalskiego. Jednak Kongres nie ratyfikował traktatu wersalskiego i nie wyraził zgody na przystąpienie Stanów Zjednoczonych do Ligi Narodów. Nie uznano też Rosji Sowieckiej powstałej po wojnie. Następni prezydenci uprawiali politykę powrotu do izolacjonizmu.

Lata międzywojenne [edytuj]

Pierwsze dziesięciolecie powojenne stanowiło okres świetności Stanów Zjednoczonych. Zarobiwszy krocie na sprzedaży broni przemysł amerykański przeżywał rozkwit. Eksport i inwestycje zagraniczne wzrosły kilkakrotnie, dolar amerykański zyskał status głównej waluty świata. Rząd stosował taktykę tzw. małego rządu (jak najmniej interwencji państwa w gospodarkę). Rozkwit gospodarczy spowodował wielką falę imigrantów, ludność USA wzrosła o kilkanaście milionów osób. W 1924 przyznano też obywatelstwo amerykańskie wszystkim Indianom żyjącym w granicach Stanów Zjednoczonych.

Wielki kryzys [edytuj]
Zobacz więcej w osobnym artykule: Wielki kryzys.

24 października 1929, nazywanego potem "czarnym czwartkiem" nastąpił krach na giełdzie w Nowym Jorku. Był to początek wielkiego kryzysu światowego. Produkcja w USA zmalała o 50%; w 1932 bezrobocie osiągnęło 25%; co czwarty farmer stracił ziemię na skutek zadłużenia. Środki podjęte przez prezydenta Herberta Hoovera dla ratowania gospodarki okazały się niewystarczające.

New Deal [edytuj]
Zobacz więcej w osobnym artykule: New Deal.

Jego następca, Demokrata Franklin Delano Roosevelt wprowadził politykę określaną mianem Nowego Ładu Ekonomicznego (New Deal). Było to odejście od liberalizmu, banki poddano kontroli rządowej, wdrożono program robót publicznych, upadające przedsiębiorstwa wzmocniono przez udzielanie pożyczek, powstały dopłaty dla rolników; wprowadzono pierwszy w historii system ubezpieczeń emerytalnych, ustanowiono 40 godzinny tydzień pracy, zwiększono zasiłki dla bezrobotnych, zakazano zatrudniania dzieci, ustalono minimalne płace, zalegalizowano związki zawodowe – to wszystko zapoczątkowało erę demokratycznego socjalizmu. Prawdziwy przełom w gospodarce spowodował wybuch II wojny światowej i zamówienia na broń. Najwyższa stawka podatkowa wynosiła wtedy w USA 70%.

Potwierdzenie izolacjonizmu [edytuj]

W 1933 Roosevelt ogłosił politykę dobrego sąsiedztwa wobec Ameryki Łacińskiej. W tym samym roku Stany Zjednoczone nawiązały stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Kongres nadal podtrzymywał izolacjonizm i uchwalał kolejne ustawy o neutralności (1935, 1936, 1937), w których deklarowano nie mieszanie się USA do konfliktów europejskich.

II wojna światowa [edytuj]

Jeszcze przed przystąpieniem do wojny jako jedno z Państw Alianckich, USA aktywnie masywnie wspomagały obronę Wielkiej Brytanii. Natomiast prezydent Roosevelt dołączył do tego konfliktu otwarcie, po tym, jak Japonia, ze strony państw Osi, zaatakowała skupioną amerykańską marynarkę wojenną w bazie/wielkiej przystani naturalnej Pearl Harbor na Hawajach, 7 grudnia 1941.

Natychmiast USA zaangażowało się w wojnę na Pacyfiku, próbując odeprzeć atak najeźdźców na rozmaite kolonie amerykańskie i brytyjskie i holenderskie, a także zapobiec zajęciu Australii. USA również udzieliły ogromnej pomocy materialnej ZSRR w postaci uzbrojenia, wyposażenia, ekwipunku, ciężarówek, ciepłej odzieży i żywności. Następnie USA przystąpiły do ofensyw w Afryce Północnej, inwazji Włoch, a w 1944, do największego desantu w historii: W czerwcu 1944 wraz z Brytyjczykami Amerykanie rozpoczęli front zachodnioeuropejski, lądując przy silnym oporze w Normandii (operacja Overlord) i uwalniając północną Francję, następnie kraje niderlandzkie i zachodnie Niemcy.

W świetle fanatycznego dotychczasowego oporu na wyspach Pacyfiku, aby zapobiec oczekiwanych olbrzymich strat Armii USA i ludności cywilnej podczas planowanej inwazji Japonii właściwej, 6 i 9 sierpnia 1945 samoloty B-29 XX Armii Powietrznej startujące z wyspy Iwo Jima zrzuciły na miasta Hiroszima i Nagasaki w Japonii dwie bomby atomowe, co doprowadziło do bezwarunkowej kapitulacji Japończyków. Wiadomość wstrząsnęła światem, ponieważ USA posiadało broń mogącą zniszczyć świat, jednak więcej ludności zginęło w wyniku pożarów w drewnianym Tokio po konwencjonalnych wcześniejszych nalotach, które jednak nie zaowocowały kapitulacją.

Po II wojnie światowej [edytuj]

Koniec wojny Stany Zjednoczone z powodu zrujnowanej konfliktem konkurencji witały jako największa potęga polityczna i przemysłowa na świecie; kolejni prezydenci starali się tę pozycję utrzymać. Prezydenturę objął Harry Truman, zmniejszył armię do pół miliona w 1950. Ogłosił program Sprawiedliwy Ład (Fair Deal), którego celem było objęcie opieką państwową najsłabszych społecznie i ekonomicznie obywateli, jednak nie udało mu się go zrealizować. Przeciwstawiał się rosnącej agresywności ZSRR ogłaszając w 1947 tzw. doktrynę Trumana – politykę powstrzymywania komunizmu. Stany Zjednoczone postanowiły udzielić w 1947 pomocy finansowej odbudowującej się ze zniszczeń Europie (plan Marshalla). Jednak ZSRR, a wraz z nim pozostałe kraje komunistyczne, nie przyjął tej pomocy. Zaczęła się tzw. zimna wojna. W 1949 z inspiracji USA zawiązano pakty wojskowe NATO w Europie, w 1951 ANZUS na Pacyfiku i w 1954 SEATO w Azji Południowo-Wschodniej.

* plan Marshalla
* NATO

Polityka "powstrzymywania" i "maccartyzm" [edytuj]
Zobacz więcej w osobnym artykule: Doktryna powstrzymywania.
Zobacz więcej w osobnym artykule: Maccartyzm.

Z obaw przed komunizmem zrodziły się wypaczenia zainicjowane przez senatora J.R. McCarthy'ego polegające na szykanowaniu osób o poglądach lewicowych, w tym wielu wybitnych artystów. Również w celu zneutralizowania ekspansji komunistycznej USA dwukrotnie angażowały się militarnie w konflikty wojskowe na kontynencie azjatyckim, w 1950 w Korei (wojna koreańska) i 1964 w Wietnamie (wojna wietnamska).

* czerwona panika

Prezydentura Eisenhowera [edytuj]

W 1952 wybory wygrał republikanin Dwight Eisenhower. Prowadził on politykę odprężenia w stosunkach z ZSRR (czemu sprzyjała śmierć Stalina). Eisenhower prowadził aktywną działalność dyplomatyczną: odwiedził między innymi Wielką Brytanię, Niemcy, Francję, a nawet zaprosił do USA Nikitę Chruszczowa, z którym uzgodnili spotkanie na szczycie (zerwane z powodu incydentu z zestrzeleniem przez Rosjan samolotu U-2). Eisenhower położył też kres maccartyzmowi; a w 1954 z jego poparciem Sąd Najwyższy zniósł segregację rasową w szkołach.

Prezydentura Kennedy'ego [edytuj]

Kontynuacją reform była prezydentura pierwszego katolickiego prezydenta USA, Johna Kennedy'ego (1960-1963), podczas której doszło do tak zwanego kryzysu kubańskiego związanego rosyjską próbą zainstalowania rakiet jądrowych na Kubie.

Kennedy doprowadził do podpisania 5 sierpnia 1963 w Moskwie układu o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (jego bezpośrednim skutkiem było położenie kresu skażeniom promieniotwórczym); próbował przenieść rywalizację z ZSRR na dziedzinę podboju kosmosu.

Lata 60. [edytuj]
Lądowanie Amerykanów na Księżycu w 1969, Apollo 11

W 1963 został zamordowany w Dallas John Fitzgerald Kennedy. W kolejnych latach wzmagała się walka o prawa Murzynów. W 1968 został zamordowany noblista Martin Luther King.

W kulturze nastał okres tzw. dzieci kwiatów, jego symbolem stał się festiwal w Woodstock i muzycy Jefferson Airplane, Janis Joplin czy Jimi Hendrix.

W 1969 prezydentem został były wiceprezydent Richard Nixon a Amerykanie wylądowali po raz pierwszy na Księżycu, i co jest równie ważne, wrócili cali i zdrowi, i wtedy, i w latach następnych, po szeregu wypraw orbitalnych i tych z lądowaniem.

Lata 70. [edytuj]

Zaczęły się interwencją zbrojną w Laosie i Kambodży w 1970, będącą kolejnym aktem wojny wietnamskiej, pochłaniającej życie żołnierzy amerykańskich. Z powodu malejącej popularności wojny w społeczeństwie, USA zostały zmuszone do wycofania się z Wietnamu i Indochin. Stany Zjednoczone udzieliły nadto poparcia politycznego Izraelowi w wojnie z państwami arabskimi. Od 1969 rozpoczęły negocjacje z ZSRR w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych SALT. W 1972 zakończono wojnę w Wietnamie i w 1973 podpisano w Paryżu układ pokojowy.

Administracja Nixona ożywiła kontakty z ZSRR oraz krajami Układu Warszawskiego. Poprawiono również stosunki z komunistycznymi Chinami, a w 1972 Nixon złożył tam wizytę. Kres prezydenturze Nixona położyło jego uwikłanie w zatajanie i kłamanie pod przysięgą o aferze politycznej Watergate. Po raz pierwszy w historii USA prezydent złożył urząd przed czasem.

Kolejny przełom w polityce nastąpił za sprawą Jimmy Cartera (1977-1981), który wprowadził do niej zasady obrony praw człowieka. Do jego osiągnięć należy podpisanie w Wiedniu układu SALT II, nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Chinami, a także podpisanie układu w sprawie Kanału Panamskiego. W 1979 podpisano w Waszyngtonie wynegocjowany w Camp David układ pokojowy między Egiptem i Izraelem. Jednocześnie zaostrzeniu uległy stosunki z ZSRR w związku z interwencją radziecką w Afganistanie. Rządy Cartera przypadły na okres światowego kryzysu energetycznego wdrożono program uniezależnienia Stanów Zjednoczonych od importu ropy naftowej.

* afera Watergate
* kryzys naftowy
* doktryna Cartera
* program Apollo

Lata 80. [edytuj]
Ronald Reagan

Kolejny prezydent, Ronald Reagan (republikanin), dokonał szeregu zmian w polityce państwa. Zapowiedział rozszerzenie swobód wolnorynkowych i przeprowadził radykalne reformy mające na celu ożywienie gospodarki. Obniżono podatki, zmniejszono inflację. Nastąpiła znaczna poprawa wyników ekonomicznych kraju i spadek bezrobocia. Nastąpił jednak wzrost długu publicznego.

W polityce zagranicznej Reagan przyjął twardy kurs wobec ZSRR. Stany Zjednoczone zaczęły bardziej angażować się na świecie wspierając różnymi środkami opozycję antykomunistyczną w różnych państwach. W 1983 podjął decyzję o interwencji zbrojnej po puczu militarnym na niezależnej wyspie Grenadzie w pobliżu wybrzeży Wenezueli i Trynidadu i Tobaga. W 1986, w odpowiedzi na finansowanie przez Libię zamachów na amerykańskie cele, nakazał przeprowadzenie nalotów na libijskie miasta. W 1981 potępił wprowadzenie stanu wojennego w Polsce.

W przeciwieństwie do polityków lewicowych nie wierzył w dobrą kondycję gospodarczą ZSRR. W jej ewentualnym kryzysie widział szansę na zakończenie zimnej wojny. Podjął decyzję o wzmożeniu wyścigu zbrojeń. ZSRR podjął wyzwanie i zaangażował olbrzymią część swego potencjału gospodarczego w produkcję militarną, jednak wyzwanie mogło okazać się ponad jego siły. Tymczasem Ronald Reagan prowadził dalsze działania w tym kierunku. Dzięki jego zabiegom Republika Południowej Afryki obniżyło ceny złota, co sprawiło, że ZSRR nie mógł sprostać konkurencji sprzedając surowiec ze swych zasobów. Podobnie stało się z benzyną, po tym jak Stany Zjednoczone zaoferowały licznym państwom arabskim umowy na handel bronią w zamian za obniżenie cen ropy naftowej.

Ponadto w tym okresie Stany Zjednoczone cały czas udzielały wszechstronnej pomocy mudżahedinom w Afganistanie, Contrasom w Nikaragui, fakcji UNITA w Angoli i wielu innym. Wobec powyższych działań gospodarka ZSRR uległa załamaniu i państwo to zostało zmuszone do demokratyzacji. Położyło to kres zimnej wojnie i dało szansę na wyzwolenie licznych państw spod hegemonii ZSRR.

Lata 90. [edytuj]

Następca Reagana, George H. W. Bush, (wiceprezydent w rządzie swego poprzednika), za prezydentury którego Stany Zjednoczone interweniowały w Iraku w ramach I wojny w Zatoce Perskiej przeciwko siłom Saddama Husajna po jego agresji na Kuwejt). George Herbert Walker Bush także doprowadził do podpisania z ZSRR układów rozbrojeniowych START i utworzenia strefy wolnego handlu w Ameryce Północnej w ramach nowej organizacji – NAFTA. Dwukrotnie odwiedził Polskę.

Po 41. prezydencie w historii USA, "starszym Bushu", urząd prezydencki objął kandydat Partii Demokratycznej, Bill Clinton. Za jego rządów USA i NATO zmusiło Jugosławię do zaprzestania czystek etnicznych i zaniechania prowadzenia wojny w Bośni i później wygrali wojnę w Kosowie kampanią lotniczą bombardowania całej Jugosławii, a w jej rezultacie, de facto utraty Kosowa przez Serbów już w 1999. To w dużej mierze dzięki USA i Martti Ahtisaariemu, negocjatorowi z Finlandii, Kosowo później mogło ogłosić jednostronnie niepodległość, ale z poparciem 51 państw, w tym USA, 80% Unii Europejskiej i 80% NATO, dnia 17 lutego 2008.

Gospodarka USA za obu kadencji Clintona przeżyła lata wielkiego sukcesu, a po raz pierwszy od wielu dekad, kraj zaliczył nadwyżkę budżetową, która to wg prognoz gospodarczych miała się progresywnie zwiększać w następnych kadencjach. Wielką porażką jego prezydentury okazała się niemożność przeforsowania w Kongresie planu wprowadzającego przymusu ubezpieczeń zdrowotnych dla całej ludności, którego to autorem i promotorem była żona prezydenta, późniejsza senator z Nowego Jorku i przegrana kandydat do nominacji z ramienia Demokratów na prezydenta w 2008, Hillary Rodham Clinton.

Wojna z terroryzmem [edytuj]
11 września 2001
Zobacz więcej w osobnym artykule: Zamach na World Trade Center i Pentagon.

Kolejnym, 43. prezydentem, znów został Republikanin, "młodszy Bush", syn Georga H. W. Busha – George W. Bush. W tym samym roku, w którym rozpoczął sprawowanie urzędu (2001), Stany Zjednoczone stały się celem ataku terrorystycznego. 4 samoloty pasażerskie, uprowadzone w locie przez 19 porywaczy-samobójców, głównie pochodzących z Arabii Saudyjskiej i innych krajów Bliskiego Wschodu, oskarżanych o zrzeszenie się w organizację o nazwie Al-Kaida, uderzyły w obie wieże World Trade Center w Nowym Jorku i gmach Pentagonu w Waszyngtonie. Kolejny samolot, który prawdopodobnie miał uderzyć w Kapitol Stanów Zjednoczonych (siedziba obu izb Kongresu, Senatu i Izby Reprezentantów) rozbił się na odludziu w Pensylwanii. W zamachach z 11 września zginęło ok. 3000 ludzi. Ataki spotkały się ze zdecydowaną reakcją prezydenta, który rozpoczął formowanie międzynarodowej koalicji mającej zaatakować Afganistan, z którym wojna i obalenie pasztuńskiego rządu Talibów stała się jej pierwszym celem. Talibowie chwalili się chronieniem Al-Kaida. Obecnie w Afganistanie władze sprawuje nowy rząd, wybrany w wyborach zorganizowanych pod amerykańskim nadzorem, w warunkach wojny z odnowionymi siłami Talibów przy wsparciu pasztuńskich krajanów zamieszkujących graniczne obszary sąsiedniego Pakistanu.

Kolejną fazę w wojnie z terroryzmem miał stanowić atak na Irak. Stany Zjednoczone ponownie zaangażowały się militarnie na Bliskim Wschodzie wspólnie z sojusznikami atakując ten kraj. Krok ten wywołał olbrzymie oburzenie i kontrowersje na całym świecie i w kraju, jednak Bush został wybrany na drugą kadencję. Pod koniec jego drugiej kadencji, kraj znalazł się zadłużony, budżet w skrajnym deficycie, a gospodarka ekonomicznie w ruinie. Wola narodu, wprawdzie podzielona, stanęła raczej po stronie rychłego wycofania wojsk z Iraku.

4 listopada 2008 kandydat Demokratów, Afroamerykanin Barack Hussein Obama wygrał wybory prezydenckie z kandydatem Republikanów Johnem Sidneyem McCainem.

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki [edytuj]
Zobacz więcej w osobnym artykule: Konstytucja Stanów Zjednoczonych.

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki (ang. The Constitution of the United States) to ustawa zasadnicza tego państwa, uchwalona 17 września 1787 i później ratyfikowana przez specjalne konwencje w każdym z 13 stanów. Wchodząc w życie 4 marca 1789, Konstytucja zastąpiła Artykuły konfederacji i wieczystej unii, które obowiązywały w latach 1781-1788.

Pierwotny projekt Konstytucji przygotował James Madison z Wirginii. Początkowo miała służyć jako podpora w rządzeniu 4 milionami ludzi w 13 stanach, doprowadzić do centralizacji władzy, zostawiając jednak przy tym prawa poszczególnych stanów i dając im swobodę w ich sprawach wewnętrznych. Zawarty kompromis stanowił, że wszystkie stany będą reprezentowane przez jednakową liczbę ich przedstawicieli w Senacie, natomiast w Izbie Reprezentantów ich liczba będzie zależeć od liczby mieszkańców danego stanu.

Geografia [edytuj]
Mount Hood w stanie Oregon

Informacje ogólne [edytuj]

* Obszar:
o całkowity: 9,612312 mln km²
o lądu: 9,2 mln km²
o wodny: 470 tys. km²

Uwaga: dane dotyczą jedynie 50 stanów i okręgu stołecznego

* Porównanie: obszar ten odpowiada mniej więcej: 1/2 powierzchni Rosji, 3/10 powierzchni Afryki; 1/2 powierzchni Ameryki Południowej; jest nieco mniejszy od Chin, około dwa i pół razy większy od Europy Zachodniej i prawie 31 razy większy od Polski.
* Granice lądowe:
o długość całkowita: 12248 km
o granica z Kanadą: 8893 km (w tym 2477 km z Alaską), z Meksykiem: 3326 km
o linia brzegowa: 19924 km (bez wysp na Pacyfiku i Atlantyku)

Klimat [edytuj]

Klimat kontynentalnych USA jest w większości umiarkowany, tropikalny na Hawajach i Florydzie, arktyczny na Alasce, półsuchy na Wielkich Wyżynach na zachód od rzeki Missisipi oraz suchy na południowym zachodzie.

Ukształtowanie powierzchni [edytuj]

Ukształtowanie powierzchni zawiera równiny centralne, góry na zachodzie, wzgórza i niskie góry na wschodzie; krajobraz wulkaniczny na Hawajach.

* najniższy punkt: Death Valley (Dolina Śmierci) 86 m p.p.m.
* najwyższy punkt: (Alaska) Mount McKinley 6194 m n.p.m.

Zasoby naturalne [edytuj]

Zasoby naturalne to m.in. węgiel, miedź, ołów, molibden, fosforany, uran, złoto, rtęć, nikiel, potas, srebro, wolfram, cynk, ropa naftowa, gaz ziemny, drewno i olbrzymie zasoby nie wykorzystanych jeszcze nasyconych bituminami łupków bitumicznych (do produkcji benzyny).

Naturalne zagrożenia [edytuj]
Mapa średniej opadów atmosferyczne na terenie 48 stanów kontynentalnych (bez Alaski i Hawajów

Naturalne zagrożenia kraju to tsunami, wulkany, trzęsienia ziemi, huragany wzdłuż wybrzeża Atlantyku i w Zatoce Meksykańskiej, tornada na obszarach centralnych i południowo-wschodnich, lawiny błotne i pożary w Kalifornii, powodzie.

Ustrój polityczny [edytuj]
Zobacz więcej w osobnym artykule: Ustrój polityczny Stanów Zjednoczonych.

Podział władzy [edytuj]

Konstytucja USA (przyjęta 17 września 1787, weszła w życie 4 marca 1789) wprowadziła trójpodział władzy oraz system "hamulców i równowagi", polegający na wzajemnym równoważeniu się różnych rodzajów władz. Władzę wykonawczą sprawuje prezydent (obecnie George W. Bush), który jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu (administracji). Prezydent (i wiceprezydent) wybierany jest w pośrednich wyborach na czteroletnią kadencję, może powtórnie sprawować urząd tylko raz. Prezydenta wybierają elektorzy przysługujący każdemu stanowi w liczbie równej członkom Kongresu z danego stanu. Choć dziś we wszystkich stanach elektorzy są wybierani w głosowaniu powszechnym, to stany nie mają obowiązku organizowania wyborów. Zgodnie z art. II Konstytucji Stanów Zjednoczonych o sposobie wyboru elektorów decyduje stanowa legislatywa i jeśliby uznała to za stosowne może np. wybrać elektorów samemu (taki sposób zresztą funkcjonował w wielu stanach przez wiele lat). System ten powoduje, że zdarza się, że kandydat, który uzyskał mniejszość w głosowaniu powszechnym uzyskuje przewagę w kolegium elektorskim i zostaje prezydentem. Taka sytuacja miała miejsce w latach: 1824, 1876, 1888, 1960 i niedawno w 2000.
Kapitol w Waszyngtonie

Rząd jest powoływany przez prezydenta po uzyskaniu aprobaty Senatu. Władzę ustawodawczą sprawuje Kongres, składający się z dwóch izb: Izby Reprezentantów (izba niższa) i Senatu (izba wyższa). Izba Reprezentantów ma kadencję 2-letnią, liczy 435 członków, jest wyłaniana w wyborach powszechnych i bezpośrednich; liczba reprezentantów poszczególnych stanów jest proporcjonalna do liczby ich mieszkańców (każdy stan musi mieć co najmniej 1 przedstawiciela). Senat jest organem bez kadencyjnym, liczy 100 członków, wszystkie stany mają równą reprezentację – po 2 senatorów (co 2 lata odnawia się 1/3 składu w wyborach częściowych); stołeczny Dystrykt Kolumbii również ma reprezentacje w Kongresie, ale mniejszą. Na czele władzy sądowniczej stoi Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych (nie mylić z Sądami Najwyższymi poszczególnych stanów i wspólnot).

Partie polityczne [edytuj]
Zobacz więcej w osobnym artykule: Partie polityczne Stanów Zjednoczonych.

W Stanach Zjednoczonych istnieje system wielopartyjny, ale faktycznie politykę kontrolują jedynie dwie partie: Demokraci (Partia Demokratyczna) i Republikanie (Partia Republikańska). Partia Demokratyczna jest uważana za partię centrum ze skrzydłami lewicowymi, część jej członków opowiada się za wprowadzeniem publicznej służby zdrowia, zwiększeniem podatków, zwiększeniem wydatków na edukację, prawami dla homoseksualistów do zawierania małżeństw i adopcji dzieci, domaga się utrzymania obowiązującego na terenie Stanów Zjednoczonych od 1973 r. prawa do aborcji, z kolei Partia Republikańska jest uważana za prawicową, postuluje wolny rynek, liberalizację gospodarki, obniżkę podatków a w kwestiach społecznych- m.in.zakaz aborcji. Opowiada się także za łatwym dostępem dla każdego obywatela do broni palnej w celu możliwości skutecznej obrony koniecznej. Amerykańska scena polityczna jest klasyfikowana inaczej niż w Europie, politycy zbliżeni do europejskiego centrum i lewicy są nazywani liberałami, a zbliżeni do prawicy konserwatystami. Ponadto w kraju istnieje kilkanaście partii politycznych, ale ich dostęp do życia publicznego jest znikomy. Zazwyczaj jedna partia kontroluje przez dekady konkretny powiat. W przypadku przejęcia władzy w legislaturze stanowej, wszystkie kluczowe stanowiska są obsadzane przez współpracowników jednej partii.

Lista partii politycznych w USA:

* Partia Niepodległości Alaski (Alaskan Independence Party)
* Connecticut na rzecz Liebermana (Connecticut for Lieberman)
* Partia Demokratyczna (Democratic Party)
* Partia Konstytucyjna (Constitution Party)
* Partia Libertariańska (Libertarian Party)
* Partia Republikańska (Republican Party)
* Partia Zielonych (Green Party)

Podział mandatów w Kongresie USA Nazwa Liczba
deputowanych Procent
deputowanych
Izba Reprezentantów
Partia Demokratyczna 233 53,56%
Partia Republikańska 202 46,44%
Niezależni 0 0%
Senat
Partia Demokratyczna 49 49%
Partia Republikańska 49 49%
Niezależni 2 2%

Źródło: World Factbook

Przestrzeganie praw i swobód [edytuj]

Freedom in the World 2005 [edytuj]

W raporcie "Freedom in the World 2005", ogłoszonym przez Freedom House, USA znalazły się w kategorii państw "Wolne" ze wskaźnikiem 1.0 w 7-stopniowej skali. Zobacz: [2].

Raport "Freedom in the World" jest efektem monitorowania przez organizację Freedom House zmian w zakresie respektowania i ochrony przez władze państwowe praw politycznych (swoboda działalności konkurencyjnych partii politycznych, wolne wybory) i wolności obywatelskich (religijnych, etnicznych, ekonomicznych, językowych, praw kobiet i rodziny, wolności osobistych, wolności prasy, przekonań i stowarzyszeń; organizacja nie monitoruje praw mężczyzn i rodziny) w 192 krajach i 14 największych terytoriach zależnych i spornych. Raport ocenia państwa i terytoria w skali od "1" (najbardziej respektujący) do "7" (najmniej respektujący) i kwalifikuje do jednej z 3 kategorii: "Wolne", "Częściowo wolne" i "Bez wolności" Raporty są opracowywane od 1972.

Wolność prasy i mediów [edytuj]

* W raporcie "Freedom of the Press 2004" (Freedom House) USA znalazły się w kategorii państw "Wolne" na 17 miejscu na 193 ze wskaźnikiem 13 w 100-stopniowej skali. Źródło: "Freedom of the Press 2004" (od s. 1 Cool

* W rankingu "World Press Freedom Ranking 2004" organizacji Reporterzy bez Granic, USA są na 23 miejscu na 167. zobacz: raport 2004 (od s. 5).

System karny [edytuj]

Według danych z czerwca 2003, amerykański system penitencjarny przetrzymuje 2 780 670 osób (ok. 1% dorosłej ludności kraju)[potrzebne źródło], co rocznie kosztuje 57 miliardów dolarów. Większość z nich to stosunkowo młodzi mężczyźni. W USA w dowolnej chwili około 20% mężczyzn – czarnych lub pochodzenia latynoskiego – przebywa w więzieniu. W miastach takich jak Waszyngton i Baltimore ponad połowa czarnych mężczyzn w wieku od 18 do 30 lat jest przetrzymywanych w więzieniach, na zwolnieniu warunkowym lub poddanych probacji.

W 37 stanach za najcięższe zabójstwa orzekana i wykonywana jest kara śmierci. W USA średnio na 100 000 mieszkańców wypada 715 więźniów.
Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest poprzez podanie zastrzyku trucizny.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest w komorze gazowej.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest na krześle elektrycznym.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest przez rozstrzelanie.

Legenda: 'Kolor czerwony – kara wykonywana tym sposobem, ale stosowane są też inne metody wykonania kary, Kolor zielony – stany które wykonywały, ale zaprzestały podawania, Kolor niebieski – dany sposób nie był nigdy praktykowany.

Podział terytorialny [edytuj]
Mapa administracyjna kraju
Animacja przyłączania kolejnych terytoriów do Stanów Zjednoczonych
Zobacz więcej w osobnym artykule: Podział terytorialny Stanów Zjednoczonych.

50 stanów (poniżej) + 1 okręg (Okręg stołeczny – dystrykt Kolumbii (District of Columbia)). Wszystkie stany USA (z wyjątkiem Alaski i Luizjany) dzielą się na hrabstwa – jest ich 3048. Uwaga: Niektóre jurysdykcje nazywają siebie "wspólnotami" (Commonwealth), a nie stanami (State).

Podstawy ustrojowe i podziału terytorialnego Stanów Zjednoczonych określa Konstytucja Stanów Zjednoczonych z roku 1787 (ratyfikowana w 1789), w latach 1795-1992 uzupełniona o 27 poprawek. Wskutek przemian politycznych, jakie dokonywały się na obszarze dzisiejszego USA od XVIII wieku do XX wieku, poszczególne stany różnią się datą wstąpienia do unii.

W połowie XVIII wieku istniało tylko trzynaście kolonii amerykańskich, które utworzyły podwaliny dzisiejszego państwa związkowego. Były to: Connecticut, Delaware, Georgia, Karolina Południowa, Karolina Północna, Maryland, Massachusetts, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Pensylwania, Rhode Island i Wirginia. Liczyły one w sumie około półtora miliona mieszkańców.

Stany [edytuj]

Alabama, Alaska, Arizona, Arkansas, Connecticut, Dakota Południowa, Dakota Północna, Delaware, Floryda, Georgia, Hawaje, Idaho, Illinois, Indiana, Iowa, Kalifornia, Kansas, Karolina Południowa, Karolina Północna, Kentucky, Kolorado, Luizjana, Maine, Maryland, Massachusetts, Michigan, Minnesota, Missisipi, Missouri, Montana, Nebraska, Nevada, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Nowy Meksyk, Ohio, Oklahoma, Oregon, Pensylwania, Rhode Island, Tennessee, Teksas, Utah, Vermont, Waszyngton, Wirginia, Wirginia Zachodnia, Wisconsin, Wyoming.

Terytoria zależne [edytuj]

Samoa Amerykańskie (American Samoa), Baker (Baker Island), Guam, Howland (Howland Island), Jarvis (Jarvis Island), Johnston (Johnston Atoll), Kingman (Kingman Reef), Midway (Midway Islands), Navassa (Navassa Island), Mariany Północne (Northern Mariana Islands), Palmyra (Palmyra Atoll), Portoryko (Puerto Rico), Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych (U.S. Virgin Islands), Wake (Wake Island)

Demografia [edytuj]
(2007)
Liczba ludności 301 139 947
Ludność według wieku
0-14 lat 20,2%
15-64 lat 67,2%
ponad 64 lata 12,6%
Wiek (mediana)
W całej populacji 36,6 lat
Mężczyzn 35,3 lat
Kobiet 37,9 lat
Przyrost naturalny 0,59%
Współczynnik urodzeń 14,16 urodzin/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów 8,26 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji 3,05 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu 1,05 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat 1,05 mężczyzn/kobiet
15-64 lat 1 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat 0,72 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
W całej populacji 6,37 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej 7,02 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej 5,68 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji 78 lat
Mężczyzn 75,15 lat
Kobiet 80,97 lat
Rozrodczość 2,09 urodzin/kobietę
Gęstość zaludnienia
Mapa gęstości zaludnienia
Wzrost liczby ludności w latach 1790-2005

Na 17 października 2006 szacowano nastąpienie przekroczenia przez populację progu 300 mln ludności. Już ponad 305 mln zaludnienie jest szacowane jako stan obecny (2008).

Ponad połowę przyrostu ludności stanowią imigranci: latynosi, ludność wschodniej Azji, Europy. Ponad 77% ludności mieszka w miastach, wśród których wyróżniają się wielkie aglomeracje (ludność w mln): Nowy Jork 21,1, Los Angeles – San Diego 16,4, Chicago 9,3, San Francisco-Oakland (Bay Area) 7,1, Waszyngton – Baltimore 7,0, Filadelfia 6,1, Boston 5,7, Detroit 5,3, Dallas – Fort Worth 4,4, Houston 4,2. W 61 obszarach metropolitalnych, liczących w kwietniu 2000 co najmniej milion mieszkańców, żyło 138,4 mln mieszkańców, czyli połowa ludności.

Średnia gęstość zaludnienia wynosi 30,2 os./km². Dla porównania w grudniu 1938 w USA istniały 982 miasta o liczbie >10 tys. mieszkańców, z czego zaledwie 13 miast zamieszkiwało >500 tys. osób a następne 80 miast liczyło 100-500 tys. mieszkańców.

* Grupy rasowe: ludność biała 71,7%, ludność czarna 12,9%, Azjaci 4,2%, Indianie i rdzenni mieszkańcy Alaski (Aleuci, Inuit i Yupik) 1%, Hawajczycy i wyspiarze Pacyfiku 0,2%, inni 11% (2003).
* Religie: protestancka 52%, rzymskokatolicka 24%, mormoni 2%, żydowska 1%, muzułmanie 1%, inne 10%, ateizm/brak wyznania 10% (2002).
* Piśmienność: 99% populacji w wieku powyżej 15 lat jest piśmienna[potrzebne źródło].

Kultura [edytuj]
Święta państwowe
Data Polska nazwa Oryginalna nazwa
4 lipca Dzień Niepodległości Independence Day
ostatni czwartek listopada Święto dziękczynienia Thanksgiving Day

Literatura [edytuj]

Ważni pisarze amerykańscy to m.in. przedstawiciel romantyzmu Edgar Allan Poe, realista Henry James, Mark Twain, Jack London, Herman Melville znany głównie z powieści Moby Dick, Eugene O'Neill (Nagroda Nobla 1936), William Faulkner (Nagroda Nobla 1949), Joseph Heller, Ernest Hemingway (Nagroda Nobla 1954), John Steinbeck (Nagroda Nobla 1962), tworzący w jidisz Isaac Bashevis Singer (Nagroda Nobla 1978), Saul Bellow (Nagroda Nobla 1976), Truman Capote, Toni Morrison (Nagroda Nobla 1993), John Updike, Philip Roth jak również autorzy literatury sensacyjnej: Stephen King, Robert Ludlum i szereg autorów science fiction czy fantasy. Powieść graficzna jest także wynalazkiem literatury USA.

Muzyka [edytuj]

W Stanach Zjednoczonych narodził się jazz, country, gospel, rock, grunge, blues, pop, rap, house czy techno. Znani kompozytorzy muzyki poważnej to m.in. Philip Glass, Terry Riley, Steve Reich.

Film [edytuj]

Stany Zjednoczone są drugim po Indiach producentem filmów na świecie. Słynne jest szczególnie Hollywood.

Stany Zjednoczone a wolnomularstwo [edytuj]

Ojcowie-założyciele Stanów Zjednoczonych, np. Benjamin Franklin, a także wielu prezydentów, byli masonami. Stany Zjednoczone są także krajem, gdzie jest najwięcej masonów na świecie (około 2 000 000).

Język [edytuj]

Chociaż Stany Zjednoczone nie mają oficjalnego języka na poziomie federalnym, to język angielski jest de facto językiem narodowym. W 2003 około 215 milionów lub 82% populacji powyżej piątego roku życia mówiło w domu tylko po angielsku. Język angielski jest używany w kontaktach między Amerykanami a obcokrajowcami. Znajomość angielskiego jest wymagana od imigrantów pragnących naturalizacji. Jednak w użyciu jest jeszcze wiele innych języków. Język hiszpański jest drugim najczęściej używanym i najczęściej nauczanym językiem obcym. W Kalifornii dla 30% społeczeństwa język hiszpański jest językiem ojczystym. Dlatego niektórzy Amerykanie chcą chronić język angielski i żądają, aby stał się on językiem oficjalnym. Obecnie jest on oficjalnym językiem w dwudziestu pięciu stanach. Trzy stany wprowadziły dodatkowo inny język jako urzędowy obok angielskiego: język hawajski jest urzędowym na Hawajach, język francuski w Luizjanie, język hiszpański jest używany w Nowym Meksyku, gdzie chociaż nie ma on oficjalnego statusu, to jednak wydawane są w nim wszystkie dokumenty. W użyciu jest także wiele innych języków, jak język polski, język mandaryński, język kantoński, język portugalski. Często w tych językach dostępne są nawet naziemne lub poprzez telewizję kablową stacje radiowe i telewizyjne. W wielu dzielnicach dużych miast na co dzień używa się właśnie tych języków: w sklepach, prywatnych szkołach; napisane w nich są również szyldy i napisy. Dlatego zdarza się, że osoba urodzona w takiej dzielnicy mówi bardzo słabo po angielsku.

Zobacz też: amerykańska odmiana języka angielskiego

Religia [edytuj]

Stany Zjednoczone nie mają oficjalnej religii państwowej. Według American Religious Identification Survey w 2001 roku 81,1% Amerykanów określiła się jako chrześcijanie. 52% Amerykanów należało do różnych Kościołów protestanckich. Amerykański protestantyzm jest bardzo podzielony, w USA istnieją setki Kościołów, które działają lokalnie. W 2001 roku największą wspólnotą protestancką była Południowa Konwencja Baptystów (17,2%), a dalej metodyści (7,2%), luteranie (4,9%), prezbiterianie (2,8%) i zielonoświątkowcy (2,2%). Do Kościoła katolickiego należało 25,9% społeczeństwa i jest to tym samym największa wspólnota religijna w Stanach Zjednoczonych. Amerykańscy katolicy są przede wszystkim potomkami Włochów, Irlandczyków, Polaków i Niemców, współcześnie do gwałtownego wzrostu liczby katolików w założonym przez protestantów kraju przyczyniła imigracja z krajów Ameryki Południowej. Inne ważne religie to: judaizm (1,4%), islam (0,5%), buddyzm (0,5%), hinduizm (0,4%) i unitarianizm (0,3%). 15% Amerykanów nie należało do żadnej wspólnoty religijnej, spośród których najliczniejsi byli niesprecyzowani i wolnomyśliciele, rzadziej natomiast ateiści. W Stanach Zjednoczonych powstał także Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, którego członkowie nazywani są mormonami od uznawanej przez nich za świętą obok Biblii Księgi Mormona, wierzący, iż Chrystus po zmartwychwstaniu objawił się Indianom. Jest to jeden z najbogatszych kościołów na świecie, gdyż jego członkowie płacą 10% podatku na rzecz swojego kościoła, z którego finansuje on budowę i utrzymanie kościołów, broszury, książki rozdawane za darmo, szkoły i misje na całym świecie (jest m.in. współwłaścicielem sieci Hotel Marriott). W stanie Utah stanowią oni ponad 70% ludności, a w sąsiednich stanach nawet 30%, co powoduje istnienie specyficznej kultury: wydawane tam są mormońskie książki i powieści, produkowane są mormońskie filmy itd. Inną charakterystyczną wspólnotą są amisze, żyjący bez prądu, ubierający się tylko na czarno i jeżdżący tylko dorożkami. Charakterystyczni są także protestanccy fundamentaliści biblijni, którzy traktują Biblię jako jedyny i nieomylny autorytet. W Stanach Zjednoczonych znajduje się również Główne Biuro koordynujące działalność społeczności Świadków Jehowy na całym świecie (Nowy Jork, Brooklyn).

Amerykanie są jednym z najbardziej religijnych narodów spośród krajów wysokorozwiniętych. 87% Amerykanów deklaruje się jako osoby religijne, a 40% Amerykanów podaje, że regularnie praktykuje (więcej w regionach wiejskich niż miejskich). Najmniej osób deklarujących regularne praktyki religijne jest w stanie Vermont, gdzie przyznaje się do tego tylko 24% mieszkańców, i co charakterystyczne, ma on najwyższe podatki w całych Stanach oraz jako jedyny stan wyraźny system trójpartyjny, w którym obok dominującej centrolewicowej Partii Demokratycznej i drugiej Partii Republikańskiej w legislaturze zasiada z dużą ilością przedstawicieli socjaldemokratyczna Progressive Party of Vermont. Prezydent George Bush jest protestantem (metodystą) i swoje cotygodniowe orędzia do narodu oraz niektóre inne przemówienia kończy słowami "God bless America" (niech Bóg błogosławi Amerykę).

Transport [edytuj]

Stany Zjednoczone mają rozbudowaną sieć autostrad, w znakomitej większości o statusie międzystanowym. Ich długość wynosi 77 tys. kilometrów (1. miejsce na świecie). W okolicach miast drogi posiadają wszystkie betonowe zabezpieczenia, a w rejonach słabo zaludnionych są zazwyczaj ogrodzone. Nawierzchnia skrajna jest zazwyczaj rowkowana poprzecznie, aby akustycznie ostrzec kierowcę, ze zbacza z drogi. Minimum stanowią dwa pasy w jednym kierunku, które czasem rozszerzają się nawet do dziewięciu. Ważną rolę pełni także transport lotniczy i towarowy kolejowy. USA posiadają największą na świecie sieć linii kolejowych - ich łączna długość wynosiła 226 612 km (dane z 2005 wg World Factbook). Mniejsze znaczenie niż w Europie ma transport publiczny.

Gospodarka [edytuj]
Nowy Jork
Los Angeles
Giełda w Nowym Jorku
Bezdomni w Los Angeles. Jest ich tu dużo z uwagi na łagodny klimat
Biedne zaniedbane dzielnice skądinąd bogatego Saint Louis – to przykładowy dotknięty bezrobociem i przestępczością obszar miejski w USA
Nowojorskie blokowisko
Wal-Mart to największa amerykańska sieć hipermarketów, wypierająca tradycyjnych drobnych sklepikarzy, rzemieślników i kupców tanim towarem sprowadzanym głównie z Chin

Rys ogólny [edytuj]

Stany Zjednoczone są największą gospodarką świata pod względem PKB, które wynosi około 13 bilionów dolarów, pod względem PKB per capita zajmują nominalnie ósmą pozycję, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej czwartą. Pod względem HDI, wskaźnika rozwoju społecznego, zajmują 12. pozycję na 177 państw, a pod względem HPI, wskaźnika poziomu ubóstwa społecznego, który uwzględnia 18 najlepiej rozwiniętych krajów świata, 16. miejsce przed Irlandią i Włochami. Również między stanami występują bardzo duże różnice: PKB per capita w stanie Missisipi wynosi 24 tys. dolarów, a w stanie Delaware 59 tys. dolarów. Wskaźnik Giniego[3][4], czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 46,9 (w 2001 wynosił on 40, a w latach siedemdziesiątych w niektórych stanach nawet 37) i jest to wynik porównywalny do Chin i Turcji, niższy niż w krajach Ameryki Południowej, Hongkongu i Afryce (ponad 50, czasem 60), ale wyższy niż w Polsce, Szwajcarii, Kanadzie (34-32), a znacznie wyższy niż w Niemczech, Francji i Skandynawii (23-2 Cool

. Średni dochód gospodarstwa domowego Azjatów wynosi 59 tys., gospodarstwa domowego przedstawicieli białej rasy 50 tys., latynoskiego gospodarstwa domowego 33 tys., a gospodarstwa domowego przedstawicieli czarnej rasy 30 tys. 17% gospodarstw domowych w 2005 uzyskiwało dochody powyżej 100 tys., a 20% mniej niż 19 tys., uznawanych za granicę ubóstwa[5]. Import w 2006 wynosił 1 bilion 869 miliardów dolarów (1. miejsce na świecie przed mniej ludnymi Niemcami z importem 916 miliardów 400 milionów), a eksport wynosił 1 bilion 24 miliardy (2. miejsce za Niemcami z eksportem wynoszącym 1 bilion 133 miliardów dolarów).

Polityka podatkowa [edytuj]

Podatki stanowią około 27% PKB i jest to poziom niższy o kilka punktów procentowych niż w Polsce (34,5%), a znacznie niższy niż w krajach Europy Zachodniej (Szwecja – 52%, Francja 44%, Wielka Brytania 36%), wyższy jednak niż na przykład w Brazylii (19%). Podatki w Stanach Zjednoczonych dzielą się na federalne i stanowe, pośrednie i bezpośrednie. Federalna progresja podatkowa dla osób fizycznych składała się w 2006 ze stawek 10%, 15%, 25%, 28%, 33% i 35% dla osób z dochodami powyżej 336 tys. dolarów, poszczególne stany nakładają także własne podatki dochodowe progresywne lub liniowe, maksymalnie 12%. Stawki podatkowe dla osób prawnych (firm) wynoszą od 15 do 39%. Ważnym podatkiem jest podatek obrotowy, występujący w większości stanów którego stawka wynosi do 7,25% (niektóre hrabstwa nakładają nieco wyższą stawkę) i trafia częściowo do stanowej, a częściowo do miejskiej lub gminnej kasy; płaci się go przy zakupach, podobnie jak podatek VAT w Europie.Na benzynę i większość alkoholi jest nakładana akcyza. Poszczególne stany i władze lokalne nakładają charakterystyczne tylko dla nich podatki na rzecz lokalnej społeczności. Wysokie są również podatki od nieruchomości, płacone w zależności od dzielnicy i metrów kwadratowych: stanowią one zwykle ok. 1/3 wpływów budżetowych dla stanu. Podatki rząd przeznacza na edukację (w kwotach przeznaczanych na jednego ucznia i studenta są w światowej czołówce, chociaż w przeciwieństwie do krajów europejskich za publiczne usługi edukacyjne trzeba częściowo płacić bezpośrednio), armię (procentowo więcej niż inne kraje), administrację, infrastrukturę drogową, która należy do najdłuższych na świecie, zamówienia publiczne u dużych koncernów na komputeryzację administracji, samochody dla różnych służb itd., a także dopłaty do ich działalności oraz do rolnictwa, dzięki czemu amerykańscy farmerzy po zniesieniu ceł z Meksykiem doprowadzili do bankructwa wielu tamtejszych rolników i opanowali tamtejszy rynek rolny[6].

Odpłatność usług [edytuj]

Za średnie szkoły państwowe płaci się w dużej mierze z własnej kieszeni, gdyż Partia Republikańska stale obniża wydatki na szkolnictwo. Rządy stanowe są we wszystkich stanach największymi pracodawcami. Amerykański model gospodarczy jest przez wielu ekonomistów, jak Leszek Balcerowicz, stawiany za wzór, ma on jednak wielu krytyków, jak noblista i były doradca ekonomiczny Billa Clintona Joseph Stiglitz[7], który popiera europejski model socjalny i uważa, że taka polityka w kraju mniej rozwiniętym doprowadziłaby do kryzysu; w Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej panował keynesizm i państwowy interwencjonizm, które nadal występują, ale w ograniczonej formie. Ważnym przejawem interwencjonizmu jest istnienie banku centralnego, zwanego Systemem Rezerwy Federalnej USA. W latach siedemdziesiątych prezydent z ramienia Partii Demokratycznej Jimmy Carter powiedział: "Wszyscy jesteśmy keynesistami". Powrót do idei liberalnych, które dominowały do czasów Wielkiego kryzysu, nastąpił w latach osiemdziesiątych za rządów Ronalda Reagana, którego doradcą był Milton Friedman; stąd bierze się nazwa neoliberalizm; nie był to jednak pełny powrót, gdyż podatki w latach dwudziestych XX wieku stanowiły 7% PKB. Budżet Stanów Zjednoczo